DU LỊCH THẾ GIỚI- JIUZHAIGOU (China)

DU LỊCH THẾ GIỚI- JIUZHAIGOU (China)

Mùa Hè năm nay chúng tôi đã chuẩn bị cho một chuyến du lịch Tibet, nhưng rất tiếc đến giờ phút chót chính quyền Trung Công không cho phép các du khách ngoại quốc đến Tibet; vì thế chúng tôi phải chọn một chương trình thay thế vì vé máy bay USA-China đã được mua rồi.

Chúng tôi đã chọn đi vùng Tứ Xuyên miền Nam Trung Hoa. Xin mời quý vị cùng với chúng tôi đến thăm một vài địa danh tại khu vực này.

Jiuzhaigou park entrance

JIUZHAIGOU (JZH)hay là Nine Villages trong Anh Ngữ và tiếng Việt là "Cửu Trại Câu" cách thành phố Chengdu 140 miles về hướng Tây Bắc. Vùng này là nơi tập trung các làng của người Tibet ở ngoài Tibet gồm có 9 làng nên mới gọi là “Cửu Trại”. Đây cũng là công viên quốc gia ở vùng núi cao được khám phá năm 1972 và đến năm 1992 thì được UNESCO công nhận là World Heritage, rồi đến 1997 lại còn được công nhận là World Biosphere.

Từ Chengdu đi bằng máy bay hết 1 giờ , rồi từ phi trường phải lái xe thêm 1.5 giờ nữa mới đến hotel ở gần công viên JZH. Con đường đến công viên này cũng rất ngoạn mục, quanh co 9 tầng, cứ mỗi khúc quẹo thì có bảng báo như “The First Turn”…cho đến “the nineth turn”.

Green Bus inside park

Vì là “World Biosphere” nên park có các xe green bus không dùng xăng. Du khách sau khi qua cổng vào sẽ có green bus đưa đi khắp khu vực của công viên.

Long Lake

Công viên JZH này có hình như chữ Y gồm 3 nhánh: nhánh bên trái chữ Y có hồ Long Lake,

Five Flower Lake

 nhánh bên phải chữ Y là chuổi các hồ nhỏ như  Arrow Bamboo Lake, Panda Lake,Five Flower Lake, Mirror Lake, Tiger Lake,Shu zheng Lake and Falls, Lying Dragon Lake, Sparkling Lake...Tất cả JZH có 13 hồ nước  trong xanh cùng với các thác nước trắng xóa, rừng, rồi núi. Một cảnh sắc thiên nhiên hoà hợp. 

Nhánh cuối chữ Y là nơi tập trung các làng của người Tibet. Họ sống ở đây từ lâu. Hiện nay có khoản 800 cư dân Tibet mà thôi vì chính quyền không muốn gia tăng dân số. để bảo vệ môi trường. Chủ yếu  dân ở đây sinh sống bằng kinh doanh dịch vụ du lịch.

JZH là điểm du lịch nổi tiếng của người TQ.  Ngày chúng tôi đến có hơn 30,000 du khách. Khỏi phải nói thì cũng biết không khí ồn ào, lộn xộn, mất trật tự đến cỡ nào vì ngưòi TQ không có thói quen …xếp hàng. Ngày hôm đó người đông đến độ làm mất vẻ mỹ quan của  thiên nhiên; và cũng không thể thưởng thức hết cảnh đẹp vì nhìn đâu cũng thấy người là người chen chúc dành nhau một chỗ đứng để…chụp hình.

Nhiều người cho rằng phải đến đây vào mùa Thu thì mới thấy hết vẻ tuyệt vời khi mà lá sắc Thu lá đỏ phản chiếu trên mặt hồ trong xanh. Nhưng thôi, chúng tôi thấy quá hãi với cảnh bát nháo của du khách bản địa nên đành phải “…muà Thu không trở lại” vậy nhé.

"Wuhou Temple garden"

CHENGDU (Thành Ðô): quý vị nào có xem Tam Quốc Chí thì sẽ biết đến Thành Ðô là thành Ðồ Bì trong truyện “Ðông Chu Liệt Quốc” nơi mà Lưu Bị, Quan Công, Trương Phi “Ðào Viên kết nghiã”. Ngày nay là Wuhou Temple bên trong có thờ tượng của ba vị này.

Jinli Street

Bên cạnh Wuhou temple là phố cổ Jinli . Nơi đây là khu phố đi bộ cổ xưa, bây giờ là khu buôn bán hang lưu niệm. Nhưng lạc vào đây thì cũng giống như vào “bát quái trận đồ” đi hoài cũng không tìm được lối ra. Ở khu này có một dịch vụ khá ăn tiền đó là chụp hình hoá trang thành các nhân vật trong truyện xưa. Các thiếu nữ tân thời hào hứng cải trang thành Tiểu Long Nữ, Triệu Minh với kiếm cầm tay cũng rất vui nhộn.

  Thành Ðô cũng là nơi mà nhà thơ Ðỗ Phủ (712-770) đã sinh sống một thời gian dài. Tại mái nhà tranh đơn sơ  bên giòng sông Huanhue đó Ðỗ Phủ đã sáng tác gần 240 bài thơ. Căn nhà của ông hôm nay là “DuFu’s Thatched Cottage Museum” để phục vụ du khách.

Du Fu's Thatched Cottage Museum

  Giant Panda Breeding Research Base:

Gấu Trúc Panda 2 màu đen trắng, một hình ảnh dễ thương hấp dẫn từ trẻ em đến bô lão. Trung tâm nuôi dưỡng bảo tồn, bảo vệ Panda ở cách thành phố Chengdu khoản 40 km về hứơng Bắc.  Ðây là trung tâm nghiên cứu Panda lớn nhất thế giới nên được nhiều sự tài trợ của các tổ chức quốc tế.

Hiện nay có khoản 2,000 Panda và được coi như là loại thú hiếm vì có nguy cơ tuyệt chủng nếu không có biện pháp bảo vệ cùng phát triễn.

Panda có đời sống khoản 20 năm. Tuy là “gấu” nhưng gấu trúc rất…hiền, và lười hoạt động. Con trưởng thành mỗi ngày tiêu thụ cỡ…40 kg trúc. Bởi vậymới có tên gọi “Gấu trúc”. Ăn rồi thì nằm…im, vì nếu nó hoạt động sẽ tiêu tốn thêm nhiều năng lượng thì e rằng không đủ lượng trúc mà cung cấp.

Chu kỳ sinh sản của Panda cũng không dễ dàng mấy. Từ 5 tuổi gấu bắt đầu dậy thì và có thể sinh sản. Nhưng để thụ tinh, 2 con gấu khác phái phải đi tìm bạn tình cho thích hợp. Và hai bên phải “chịu đèn” nhau thì mới kết hợp được. Sau thời gian thụ thai từ 5 đến 10 tháng,gấu mẹ mới sanh 1 gấu con nặng khoản 100 gram , và gấu con rất dễ chết …yểu trong thời gian mới sanh.

Tại trung tâm Panda Research này, người ta phải nuôi gấu con mới sanh trong lồng kính, cho uống các chất sữa dinh dưỡng như nuôi trẻ em sinh thiếu tháng.

Mỗi tháng sau đó gâú con phát triễn và đến 1Kg, đến khi  hình thành cơ thể khoẻ mạnh mới cho ra khỏi lồng kiếng về cùng với gấu mẹ. Cho đến 2 năm tuổi thì mới mọc đầy đủ bộ lông mượt mà.

Và xin thưa cùng quý vị, để được tận hưởng cảm giác vuốt ve bộ lông mượt của gấu Panda, bạn phải trả 200 USD cho một phút phù du. Thôi đành đứng nhìn gấu từ xa vậy!

Thưa các bạn, trong thời điểm xung đột VN-TQ này chúng tôi không có chủ ý đi du lịch China, đây chỉ là một chương trình thay thế không định trước. Mong quý vị chỉ xem cho biết thêm về thế giới đó đây.

Chúng tôi đã có một người tour guide là Tibetian cho chúng tôi biết rằng lệnh cấm du khách của chính quyền Trung Cộng ảnh hưởng đến đời sống của người Tibet tại quê hương của anh ta , các khách sạn không có khách, dân tình đã khốn khổ lại càng khổ hơn.  Biết đến bao giờ cho dân tộc Tibet, VN, Miến Ðiện, thoát khỏi sự “ăn hiếp” của nước láng giềng đầy tham vọng?

Chân thành cảm ơn quý vị đã theo dõi!

SF Summer 2012

DU LỊCH THẾ GIỚI : ARGENTINA

ARGENTINA- TANGO QUYẾN RŨ!

July 9 Avenida & Obelique

Không biết quý vị có giống như chúng tôi yêu thích những tiết tấu và bước nhảy dịu dàng quý phái của Tango? nếu cùng sở thích xin mời cùng chúng tôi đi thăm quê hương của vũ điệu Tango tại miền Nam Mỹ xa xôi- Argentina.

 Năm 2010 Argentina kỷ niệm 200 độc lập từ tình trạng thuộc địa; tuy nói là 200 năm nhưng thực sự người dân có tự do, dân chủ chỉ tính tự 1983 sau khi chấm dứt sự cai trị của những nhà độc tài. Từ đó Argentina bước vào giai đoạn hội nhập với thế giới, có đầy đủ các quyền căn bản của con người để phát triễn đất nước cho đến nay.

Tango qua mọi thời đại:

Có thể nói Argentina là quê hương của điệu nhảy Tango. Bây giờ mỗi khi nhắc đến Tango là hầu hết đều gọi “Tango Argentina”. Tango ở đây đã được hình thanh từ cuối thế kỷ 19 tại vùng LaBoCa, và được đi lưu diễn qua các nước châu Âu, trong đó phải kể đến Carlos Gardel va Astor Piazzalla là những người có công rất lớn trong lịch sử hình thanh “Tango Argentina”. Đến khoản thập niên 40-50’s thì Tango được coi là âm nhạc của quốc gia này. Và từ thập niên 90’s mỗi năm đều có tổ chức Tango festival ở Bueno-aires vào mùa Xuân hoặc mùa Đông.

"Tango lesson at Torni Cafe"

 Bueno Aires(B.A) là thủ đô của Argentina và còn được coi như “Paris of the South”. Ở đó có đại lộ July 9 Avenida con đường rộng nhất thế giới (137 m). Du khách đến B.A không thể bỏ qua show Dinner & tango ở tại hý viện Carlos Gardel. Tuy ông đã qua đời nhưng các “đệ tử” hậu duệ vẫn tiếp tục sự nghiệp nghệ thuật.

Tại thanh phố này còn có một điểm thu hút du khách là “Café Torni” hơn 100 năm. Ở đây bên dưới bán café và trên tầng trên mở lớp dạy Tango đủ các trình độ. Thực khách nào ghé qua uống café và thấy “ngứa” chân thì có thể lên lầu học cấp tốc.

Đến B.A có một điều quan ngại mà du khách cần phải biết để đề phòng đó là nạn móc túi với xảo thuật mà nạn nhân khó tránh. Thường các kẻ móc túi hay đi thanh cặp đôi như bạn bè (cả trai gái), bọn họ bằng cách riêng vấy đổ một chất bẩn lên người du khách và rồi giả vờ đến giúp đỡ lau chùi dùm, sau đó thì giả từ. Và khi bạn rối rít cảm ơn thì cái ví tiền của bạn cũng theo họ mất tiêu luôn. Bản thân chúng tôi đã là nạn nhân của chiêu thức này. Hôm đó chúng tôi đi khu Mayo de Plaza coi City Hall. Đang đứng trước công viên tự dưng ở đâu như trên trời rơi xuống dính vào áo, lên nón một chất sệt giống như phân chim trên trời. Chúng tôi đang bối rối thi có hai ngươi trẻ nam/nữ cỡ 20 tuổi đi dạo gần đó chạy đến tỏ vẻ giúp đỡ lau dùm với một khăn giấy được cô gái trẻ lấy ra từ trong túi. Sự thật lúc đó hơi lung túng nên chúng tôi mất cảnh giác chỉ trong tích tắc thôi, vì chúng tôi không phải đi một mình mà có bạn đi cùng. Hai chúng tôi vội vàng cám ơn họ và đi tránh xa 2 người đó liền sau vài phút tiếp xúc. Hai người đó vội đi nhanh qua đường khác thì cũng là lúc chúng tôi thấy cái miệng túi xách bị mở và cái ví nhỏ đựng tiền cùng thẻ tín dụng đã “không cánh mà bay”. Khi mình tỉnh trí thì cũng đã muộn rồi. Mà hinh như họ có bỏ “bùa” gì hay saođó? vì lúc họ tiến gần lau chùi vết bẩn dùm mình thì trí mình chưa mảy may nghi ngờ và cũng không cảnh giác gì hết.

Cũng còn may chút xíu là không để nhiều tiền trong ví, trở về khách sạn nhờ Manager gọi cho hãng Master Card cancel liền thẻ đó. Thôi thế là hết…shopping tuy rằng hàng hiệu ở “Paris of the South” rẽ hơn Paris rất nhiều.

Nói đến Argentina chúng ta cũng không thể nào bỏ qua bóng đá với huyền thoại Maradona- "bàn tay của Chúa". Bóng đá là "quốc hồn" của Argentina, khắp nơi ở đâu cũng thấy chơi bóng đá. Ngừoi ta huấn luyện trẻ em nam chơi bóng từ lúc còn tại tiểu học, chuẩn bị cho tương lai để sánh cùng thế giới.

Tận cùng miền nam của Argentina có thanh phố Ushuara nơi được mệnh danh là “nơi tận cùng của thế giới” (The end of the world) vì đến đó là hết đất liền và bắt đầu cho một thế giới khác- Nam Cực .

Iguazu Falls

Là thác  nước ở biên giới Argentina và Brazil, cao 82 m, rộng 2.7km (cao hơn Niagara Falls, rộng hơn Victoria Falls ở Nam Phi) là một chuổi gồm 275 thác nhỏ , với lưu lượng nước đỗ có khi lên đến gần4 triệu gallons/ giây.  Thác đã được Unesco công nhận là di sản thế giới.

Từ B.A chúng tôi đáp chuyến bay nội địa khoản 1 giờ thì đến nơi.  Nghỉ ngơi một buổi chiều để sang sớm ngày mai theo đoàn đi thám hiểm thác (thuộc nước Argentina).

Muốn thám hiểm thác này thì phải có hướng dẫn viên điạ phương, nếu không có thì rất dễ bị lạc. Chúng tôi theo một escorted guided tour, từ sang sớm đã có người và xe đến hotel pick up, cùng với một số du khách khác;  Ðến  nơi, du khách sẽ đi xe tram la “Ecological Jungle Tram” đi xuyên qua rừng dọc con sông Iguazu River để đến Upper Circuit, Lower Circuit va Devil Throad. Tại Upper Circuit, tour guide hướng dẫn di bộ gần 2 giờ qua những lối mòn, để chiêm nguỡng cảnh thác đổ rào rạt, hùng vĩ và rất ngoạn mục (hơn hẳn Niagara Falls). Ðến trưa thì dừng ăn trưa tại nhà hang La Selva. Sau đó thì lên xe truck đi xuống bờ sông để lên Zodiac tiến gần đến chân thác.  Tour operator đã chuẩn bị sẵn cho du khách đầy đủ áo mưa, áo phao, túi nylon để đựng máy hình để tránh các bụi nước làm ướt máy.

Sau khi “phiêu lưu” thì tất cả lội bộ về hotel Sheraton – hotel duy nhất ở tại thác Iguazu Falls- nghỉ ngơi cho khô ráo và xe đưa về lại khách sạn mình trú ngụ, hoặc ra phi trường để đi tiếp cuộc hành trình.

Những đêm sang trăng, và trời quang đãng thì cũng có tour cho du khách đi chiêm ngưỡng thác ban đêm; rất tiếc là ngày chúng tôi đến trời không clear, nên tuy đã booked tour, nhưng  nguời tổ chức hủy đành hủy bỏ chương trình này.

Chúng tôi giã từ Iguazu Falls để tiếp tục cuộc hành trình Nam Cực nhưng âm vang những tiếng nuớc  Iguazu Falls, những giai điệu quyến rũ của Tango Argentina vẫn mãi sống động trong ký ức hôm nay và …mai sau!

Ghi chú: cuộc du lịch đã được thực hiện từ năm 2004. Bài report posted hôm nay có update một vài số liệu. Xin cám ơn đã theo dõi !

DU LỊCH THẾ GIỚI-MYANMAR-P.III

MIẾN ĐIỆN- SAU GIẤC NGỦ DÀI

Sau một thời gian dài hơn 50 năm dước chế độ độc tài quân phiệt, cùng bị sự cấm vận của Hoa Kỳ  và các nước phương Tây,  Miến Điện như chìm trong một cơn ngủ mê dài so với thế giới.  Nhưng kể từ khi Tổng thống U Thein Sein đắc cử, Miến Điện hình như tỉnh giấc để thấy rằng đất nước này còn qúa lạc hậu  về các sinh hoạt trong đơì sống xã hội, cùng các kỹ thuật cao.

Dân chúng hầu như không biết đến account ở ngân hàng, mọi giao dịch đều bằng tiền mặt. Đồng tiền có mệnh giá lớn nhất là 5,000 kyat – tương đương khỏan 6 USD. Cả nước chưa có một máy ATM. Vì sự cấm vận Miến Điện không có các hoạt động tài chánh với  phương Tây nên khi chúng tôi trả tiền land tour cho Columbus Travel một côngty ở Miến thì phải trả qua ngân hàng ở Singapore. Miến chỉ giao dịch thương mại chủ yếu với Á châu nhiều nhất là Thái, Ấn và Trung Hoa.

Cả nước chưa có một hệ thống siêu xa lộ nào, chỉ mới có một con đường cao tốc –high way từ Yangon đến Mandalay đi qua thủ đô Nay Py Taw. Trên đường phố thì ít thấy xe hơi đời mới và cũng không thấy bóng dáng cơ sở công ty nào của Hoa Kỳ hay Âu châu. Chỉ thấy Samsung mà thôi.

Chưa có đường hàng không quốc tế ngoại trừ đường bay ngắn từ Yangon đến Chiangmai –Thái Lan của hãng máy bay Air Bagan. Máy bay quốc tế đến Miến chỉ bao gồm một vài hãng Châu Á của Đài Loan, Trung Hoa, Thái Lan.

Tuy nhiên Miến có đến sáu hãng hàng không nội địa vì đường sá nhiều nơi còn quá thô sơ di chuyển bằng xe hơi không tiện. Trong chuyến đi của chúng tôi phải đến nhiều thành phố và sử dụng bốn chuyến bay nội địa: Yangon-Bagan-Mandalay-Heho- Yangon  của hãng Air Bagan. Đây là hãng bay “sinh sau đẻ muộn” chỉ mới thành lập năm 2004 nhưng lại có đường bay “quốc tế” đến...Chiangmai- Thái. Các phi trường nội địa ở các tỉnh thành phố nơi chúng tôi ghé đến rất là...đơn sơ. Check in mại thứ đều manual không có computer. Boarding pass thì phát cho mỗi hành khách một sticker dánlên áo. Sticker của mỗi chuyến bay có màu khác nhau. Mỗi hãng có một dấu hiệu riêng cho sticker của mình. Không cần nghe, không cần đọc. Đến giờ boarding, thì có nhân viên hãng máy bay mang một tấm bảng ghi số chuyến bay, nơi đến và dấu hiệu của sticker đi qua đi lại nơi chờ đợi. Hành khách chỉ nhìn vào tấm bảng là biết lúc để lên máy bay. Chuyến bay cũng không có seat assignment. Hành khách muốn ngồi chỗ nào trống thì tùy ý.

Giai đọan lấy hành lý sau khi đến cũng rất là lộn xộn. Nhất là ở phi trường Yangon. Đây là phi trường lớn nhất Miến Điện nhưng khu vực domestic thì quá ư mất trật tự, không có hệ thống. Hành khách phaỉ tự mình...tìm hành lý ký gởi vì không có nơi nhận hành lý.  Tuy nhiên phi trường Mandalay thì tốt đẹp trật tự hơn.

Đón tiếp tại Bagan airport

Thiếu nữ Miến trong áo dài Việt

Riêng hôm chúng tôi đến phi trường Bagan, gặp thời điểm hội nghị sông Mekong- Mekong Summit- gồm các nước nằm bên bờ sông Mekong trong đó có VN nên chúng tôi cũng được hưởng ké sự đón tiếp long trọng. Nguyên một dàn thanh thiếu niên trong y phục truyền thống đứng dàn chào ở cổng phi trường và có cả elephant dance biể diễn. Chúng tôi cũng được vào xem hội chợ dành cho các đại biểu nhưng không gặp một đaị biểu VN nào cả mà chỉ gặp một cô Miến mặc áo dài VN. Ban đầu chúng tôi tưởng là thiếu nữ Việt nên chào hỏi bằng tiếng Việt. Ai dè cô không hiểu gì hết nên cứ bỏ i một nước. May sao hỏi ra mới biết là người Miến chứ không phải đồng hương với mình. Chĩ là tấm áo thôi không làm nên...người Việt đâu.

Có thể nói Miến Điện hôm chúng tôi đến trong chừng mực nào đó giống như VN của thập niên 1990’s về mặt phát triễn kinh tế, xã hội, cũng như hạ tầng cơ sở. 

Ayeyarwaddy River at sunset

Nhưng cũng có nhiều điểm đáng khâm phục là dân Miến đã biết nói KHÔNG với người láng giềng khổng lồ Trung Hoa, khiến cho chính phủ của tổng thống Thein Sein phải thuận theo ý dân đình chỉ dự án sây đập thủy điện mấy tỉ USD trên thượng nguồn sông Ayeyarwaddy do Trung Hoa thực hiện vì dự án này sẽ hủy hoại môi trường sống quanh vùng sông này từ thượng nguồn xuống đến hạ nguồn.

Tư gia bà Aung San Suu Kyl

Người Miến cũng không ngừng tiếp tục tranh đấu cho nhân quyền và dân chủ thực sự mặc dầu bị chính quyền đàn áp. Trong công cuộc này không thể nào không nhắc đến một nhân vật then chốt là bà Aung San Suu Kyl. Bà  là con gái Ông Aung San vị tổng thống đầu tiên của Miến sau khi được độc lật từ Anh quốc. Cho dù bị tù, bị qủan thúc tại gia sau gần 20 năm, nhưng cuối cùng sự bền bỉ kiên định của bà cùng lòng dân Miến, bà đã được trả tự do và có thể ứng cử vào quốc hội. Chúng tôi đi ngang qua tư gia của bà và thấy trước cổng nhà có treo hình chân dung của ông Aung San. Đây đúng là “hổ phụ sinh hổ..nữ”

Chúng tôi đến Yangon ba ngày trước khi ngoại trưởng Hoa Kỳ Hillary Clinton chính thức thăm viếng Miến. Sự trở lại của một mối bang giao USA-Myanmar sau hơn 50 năm là một sự kiện lịch sử làm nứt lòng toàn dân Miến. Chúng tôi có thể cảm nhận và chứng kiến những hoạt động để đón chào ngoại trưởng Hoa Kỳ. Các công nhân tích cực chùi  rữa sàn của chùa Shwedagon để bà Hillary Clinton đi chân trần không bị...dơ. 

Nữ công nhân chùi sàn chùa Shwedagon

Từ cửa nhập cảnh cho đến trên đường phố nghe biết du khách “from USA” đều được ưu ái, săn đón, tiếp đãi nồng hậu. Có thể nói họ take care kỹ US citizen ngay từ giai đoạn làm visa tại tòa đại sứ Myanmar ở Hoa Kỳ. Chúng tôi rất cảm kích khi chính nhân viên tòa đại sứ Myanmar ở Washington DC gọi điện thoại cho chúng tôi để báo cho biết là visa đã được chấp thuận và hướng dẫn phương cách trả tiền để họ gởi lại passport cho chúng tôi.  Nhưng thật ra không có nhiều du khách from USA , hôm nhập cảnh vào Yangon, ngoài chúng tôi chỉ có thêm căp vợ chồng Miến kiều ở Los Angeles về thăm quê hương sau 40 năm xa cách.

Phải kết luận rằng người Miến rất mong chờ người Mỹ, chính phủ Mỹ đến Miến. Điều đó đồng nghĩa là người Miến đặt niềm hy vọng lớn lao vào chính phủ và nhân dân Hoa Kỳ. Chắc quý ví xem TV cũng đã thấy truyền thông đưa tin sự gặp gỡ lịch sử của Hillary Clinton và Aung San Suu Kyl. Hy vọng đây sẽ mở đầu cho một bình minh mới của Miến sau một giấc ngủ quá dài.

Mong rằng chính phủ Miến tiếp tục thay đổi theo chiều hướng tích cực như hiện nay để người dân và đất nước Miến Điện được phát triễn trong dân chủ, tự do, đời sống cải tiến và vẫn tiếp tục gìn giữ các gía trị truyền thống xứng đáng là “Golden Land”; cũng như “Đất nước của các nụ cười “ lưu lại mãi trong hồi ức của du khách phương xa.

PHỤ LỤC: PHỞ VIỆT TRÊN ĐẤT MIẾN

Thật là tình cờ trên đường ra phi trường để bay từ Yangon đi Bagan chúng tôi chợt thấy bên lề gần tòa đại sứ VN một biển tên “Phở Việt”, nhưng xe đi nhanh cho kịp chuyến bay chúng tôi chỉ đành nhờ anh chàng tour guide hỏi tìm dùm địa chỉ. Và vào ngày cuối cùng của chuyến i khi trở lại Yangon để chuẩn bị “back homê” thì chúng tôi mới có thể ghế vào nhà hàng “Phở Việt” tại số 32 Mapo Street, Myaynigone- Yangon vào buổi ăn trưa.

Chúng tôi rất vui khi tại nơi xa xôi vẫn găp được hương vị quê nhà trong tiệm Phở Việt này. Cô chủ là Thanh Huỳnh tiếp đãi chúng tôi niềm nở, thân tình với một giọng miền Nam ngọt ngào và cũng đã ưu ái offered ...free meal, nhưng chúng tôi chỉ xin nhận discount 20 percent mà thôi.

Thú thật ban đầu khi thấy bảng “Phở Việt” ở gần tòa đại sứ VN thì chúng tôi cứ nghĩ thầm là của người từ...Hà Nội. Nhưng không ngờ Cô Thanh là người Sài Gòn rặt. Cô Thanh là việt kiều duy nhất sinh sống ở Miến Điện gần 20 năm. Cô là cô dâu Việt “xuất giá tòng phu”  theo chồng là người Miến.Ông chồng cô Thanh làm thuyền trưởng qua VN gặp phải cô Thanh thì “thuyền tình cập bến” không chiu đi đâu nữa.

Bây giờ sau hơn 20 năm, Cô Thanh đã có một cô con gái 16 tuổi. Gia đình thuộc hàng khá giả tại Yangon nhờ hai vợ chồng cật lực kinh doanh. Qua Cô Thanh chúng tôi được biết vấn đề di trú, nhập tịch ở Miến rất khó khăn. Tuy đã định cư tại Miến hơn 20 năm, Cô Thanh vẫn không thể vào quốc tịch Miến và hơn nữa cứ ba tháng phải đến bộ di trú xin gia hạn thẻ cư trú. Đồng thời không có quốc tịch Miến thì cũng không thể đứng tên sở hữu bất cứ tài sản nào như nhà, xe...

Tuy khó khăn vậy nhưng cô Thanh vấn yên lòng, tin tưởng xây dựng cuộc sống gia đình và lo cho tương lai con gái. Cả mẹ và con đều nói rành 3 ngôn ngữ  Việt, Miến, Anh. Thật đáng ngưỡng mộ cho tinh thần cô dâu Việt xứ người.

Các bạn khi nào đi Yangon xin đừng quên ghé lại thăm Phở Việt để ủng hộ người đồng hương,  và cũng để tiếp tay với Cô Thanh quảng bá hương vị Phở truyền thống của Việt Nam trên xứ Miến. (Email janee130@gmail.com)

Xin cảm ơn qúy vị đã theo dõi các ký sự của chúng tôi và xin kính chúc một năm Nhâm Thìn tràn đầy niềm vui, sức khoẻ để tiếp tục cùng chúng tôi du lịch đó đây!

San Francisco, Xuân Nhâm Thìn 2012

DU LỊCH THẾ GIỚI-MIẾN ĐIỆN

MIẾN ĐIỆN-"ĐẤT NƯỚC CỦA NỤ CƯỜI"

Miến Điện là quốc gia đa chủng tộc bao gồm 135 sắc dân khác nhau trong đó người Burma hay người Miến chiếm đa số hơn 65 phần trăm. Các nhóm sắc tộc lớn kế tiếp là sắc tộc Shan, Kachin, Chin Kaya, Kayin, Mong và Raskhine cùng nhiều nhóm dân tộc thiểu số, có nhiều ngôn ngữ. Tuy nhiên tiếng Burmese là quốc ngữ và mối bộ tộc vẫn gìn giữ bản sắc văn hóa truyền thống của mình. Tiêu biểu như người “cổ dài” Paduang.

Người Paduang "cổ dài"

Người Paduang khởi thuỷ từ bộ lạc kayah ở biên giới Thái phiá Nam hồ Inle. Phụ nữ của bộ tộc này còn được mệnh danh là “Myanmar ‘ famous gifraffe women” vì họ đeo những vòng cổ hình xoắn ốc theo tập tục cổ truyền. Trong cuộc đời người phu nữ Paduang sự đeo vòng cổ được thực hiện ba lần, lần đầu đeo lúc chín tuổi, kế đến lúc 16 tuổi và lần cuôi cùng là lúc 21 tuổi. Tổng cộng các vòng cổ nặng 8 kgs và phải mang suốt đời. Tối ngủ phải cần hai cái gối cao.

Nhiều phụ nữ Paduang vượt biên qua Thái kiếm sống bằng cách cho du khách chụp hình và hình như cái sức nặng của vòng cổ truyền thống cũng đè nặng thêm cho đời sống của họ trên xứ người; Nhưng ở tại Inle Lake  nụ cười rạng nở chào đón chúng tôi và rất ngạc nhiên là cả bà già cũng có thể đối thoại với chúng tôi những câu Anh ngữ thông thường, cũng như nhảy những điệu cha cha vui nhộn.

Người Miến gìn giữ các ngành nghề truyền thống thủ công như một phương tiện sinh sống trong thời đại công nghiệp của thế kỷ 21. Chúng tôi đã thăm qua một vài ngành tiêu biểu.

Golden Leaf: nghề làm các lá bằng vàng. Như đã giới thiệu về các chùa vàng, dát vàng, người Miến có nghề thủ công làm các lá vàng mỏng dính để người dân mua dán trên các tượng Phật ở trong các chuà. Công nhân dùng búa đập dập  nhiều lần từ một thỏi vàng thành mỏng 1/1000 inch . Sau đó bỏ vào lớp da súc vật và tiếp tục đập mỏng hơn rồi sang giai đọan dán vào lớp giấy vuông khoản 3 cm, và sắp thành bó 10 tấm để phân phối ra thị trường. Thêm một điểm son ở đây nữa là không có nạn mất cắp sản phẩm dù là vàng thiệt và rất dễ “chôm” vì qúa gọn.

Dù làm từ Shan paper

Shan Paper: là nghề truyền thống của người Shan ở gần chân núi động Pinyada cave. Ở vùng này có nhiều cây Meberry dọc sườn núi. Người Shan lấy vỏ cây nấu với tro 8 giờ. Sau đó cho ra khuôn tre, rồi cho các cánh hoa tươi vào để trang trí hoa văn. Rồi phơi nắng thêm khỏa 3 giờ nữa thì khô thành sản phẩm là giấy dùng để làm dù, dán tường, hay trang trí vách nhà.

Cherrywood weaving

Cherrywood weaving: làm vải từ thân cây sen. Người ta cắt thân cây sen thành khúc khỏan 5 cm kéo dài sợi tơ trong ruột, chà sát trên mặt sàn gỗ, khúc này nối kết khúc kia kết thành những sợi tơ dài. Sợi dài được quấn vào suốt và đem nhuộm màu rồi dệt thành vải để làm thành sản phẩm như khăn quàng, nón, y phục. Nhưng giá thành thì cũng hơi cao so với các loại silk vì không biềi bao nhiêu cây sen mới cho được một cuốn chỉ sen.

Công nhân leo cây thốt nốt

Đường Thốt Nốt: khu vực miền quê gần Bagan có nhiều cây thốt nốt nên người dân ở đây đã tận dụng cây thốt nốt để sử dụng trong đời sống như thân cây làm bàn ghế, vách nhà, lá lợp mái, nhiên liệu thay củi. Nước trái thốt nốt thì làm đường cũng giống như người VN. Họ treo hai bình trên cây để hứng nhựa. Cứ buổi sáng thì leo lên lấy nhựa đường xuống để nấu trong 2 giờ, rồi vo thành viên, phơi khô thì thành đường. Người dân ở đây ăn đường thốt nốt  chấm với mè rang cũng do họ trồng lấy. Cũng rất ngon ngọt và béo bùi đó quý vị.

thợ sơn mài với tanaka trên mặt

Sơn Mài: sơn mài Miến Điện sản xuất chính ở Bagan từ thế kỷ 12-13. Nguyên liệu chính là tre và nhựa cây Lacquer hay là cây Thit-si. Tre được chẻ thành những sợi dài bản mỏng để dễ uốn nắn hình dạng sả phẩm như chén, bình, tô...sau đó người ta dùng lông ngựa quấn chung quanh khuôn bằng tre này để giữ hình dạng. Sau đó cho sơn mài phủ lên. Phẩm chất sản phẩm tùy thuộc vào số lớp phủ sơn mài càng nhiều lớp càng tốt. Tôí thiểu cũng phải bảy lớp sơn mài.

Sau khi phủ sơn là làm khô. Một lớp phủ sơn cần khỏan một tuần hay hơn.

Sau khi khô sẽ đến giai đọan rữa. Cứ vậy tiếp tục cho đến lớp sơn mài sau cùng. Rữa là giai đọan quan trọng vì không khéo sẽ làm thay đổi lớp sơn mài.

Sau đó đánh bóng bằng tro của xương bò và trang trí hoa văn với bốn màu chính là đỏ , lục, vàng, xanh.

Chu trình sản xuất gần 6 tháng mới ra thành phẩm.

Ngoài nghề truyền thống, trong đời sống người Miến cũng có nhiều tập tục như đàn ông thì mặc váy dài gọi là longi và phụ nữ thì dùng tanaka như một mỹ phẩm dưỡng da, chống nắng.

Tanaka là một loại cây trồng nhiều ở Bagan. Phụ nữ Miến lấy thân cây này mài với nước lạnh cho một chất sền sệt như cream và thoa lên mặt như dùng sunblock hay moiterizer vậy. Có người còn vẽ thành hình “hoa lá cành” trên má .

Thức Ăn truyền thống: Các món ăn của Miến có vài thứ cũng tương tự VN  như mắm nêm, tôm chấy chà bông. Họ cũng ăn nước mắm và có món bún cá rất giống lẫu mắm VN. Chúng tôi có thử qua một bữa ăn truyền thống của người Shan tại Inle lake với cơm nấu chung  với khoai tây tán nhỏ mà họ giơí thiệu là potato rice gói trong lá chuối. Nhưng đặc biệt nhất phải nói đến món tráng miệng bằng...ớt hiểm xanh . Họ trộn ớt hiểm xanh cắt nhỏ chung với các loại hạt rang như đậu phụng, mè, điều, cheakpea. . Eo ôi, thử vào một chút cay xé lưỡi đó.

Lễ hiến tặng- Đời sống nhà sư

Một đất nước tôn sùng Phật Pháp nên mối người con trai Miến lúc  bảy tuổi đều phải làm lễ nhập môn đi tu tối thiểu bảy ngày trong cuộc đời. Nếu muốn theo con đường học đạo thì tiếp tục vào tu học trong các tu viện.

Cuộc sống của các nhà tu trong ngày chỉ ăn điểm tâm  lúc 5:30 sáng ; sau đó mang bình bát đi khất thực các đường phố rồi đem về tu viện hay chùa. Đến 10:15 sáng ăn trưavới các thức ăn nhận được trong lúc đi khất thực. Nữ tu thì được phép nấu ăn có thể mua thực phẩm tươi về nấu. Còn các vị thầy thì chỉ ăn những gì dân hiến tặng. Sau 12 giờ trưa không được ăn thức gì khác, chỉ được uống nước lã, ngay cả trà cũng không.

Donation ceremony

Hôm chúng tôi đến tu viện Mahagandayon ở gần thành phố Mandalay được mục kích một lễ hiến tặng –donation ceremoney do các nhà hảo tâm tặng thực phẩm trực tiếp cho tu viện, nên hôm đó các vị sư trong chùa không phải i khất thực trên đường. Trong tu viện có hơn 1000 tu sinh sắp hàng dài ôm bình bát để người cúng dường cho cơm vào. Họ đi vào nhà ăn đã có dọn sẵn thức ăn trên bàn. Điều ngạc nhiên là những nhà tu Miến ăn cả cá, thịt, không phải ăn chay thuần tuý như đạo phật thường thấy. Vì họ cho rằng đi khất thực ngoài đường phố ai cho gì ăn đó; nếu dân cho thức ăn mặn thì cũng ăn không chôí từ. Hôm đó trong bếp chúng tôi thấy nấu hơn mấy chục con cá to tướng.

Cho dù cuộc sống lao động vất vả, người Miến vẫn giữ tấm lòng lương thiện và bác ái không tham lam trộm cắp của công dù đứng trước đống vàng. Có lẽ chân lý của Phật đã soi sáng tâm hồn họ khiến cho tâm trí gíác ngộ và điều đó đã được phát ra trên nét mặt luôn rạng nỡ nụ cười làm du khách nhớ mãi không quên.

Xin mời xem tiếp P.III: Miến Điện- Sau giấc ngủ dài

MIẾN ĐIỆN- SAU GIẤC NGỦ DÀI

MIẾN ĐIỆN- SAU GIẤC NGỦ DÀI

Miến Điện mà người Anh gọi là Burma và ngày nay có tên gọi Union of Myanmar- là quốc gia nằm ở Đông Nam Á tiếp giáp Thái Lan, Lào, Trung Hoa, Ấn, và Vịnh Balgan, có diện tích gần gấp đôi VN với dân số khoản 60 triêu. Miến Điện bị Anh đô hộ một thời gian dài và cũng được độc lập cùng lúc với VN.Đây là nước có đầy đủ các điều kiện sinh thái tài nguyên thiên nhiên bừ bờ biển, sông ngòi và quặng mỏ, nổi tiếng nhất là mỏ hồng ngọc, mỏ vàng  nên còn được mệnh danh là "golden land", nhưng hiện  nay lại là nước có dân nghèo thứ 11 của thế giới.

Phần I : Đi Chùa Miến Điện

 Tiêu biểu cho “ The Golden land “ này là những ngôi chùa vàng "ròng" đi hoài không hết. Chúng tôi chỉ xin giới thiệu một vài chùa  biểu trưng

Shwedagon: có nghĩa là “mountain of gold”. Thật không ngoa khi nói vậy vì chùa này được làm bởi gần 360 tấn vàng ròng.:tọa lạc trên đồi Singattara Hill ở thàng phố Yangon. Yangon từng là thủ đô của Miến Điện cho đến năm 2005. chùa do vua Okkalapa khởi xướng xây dựng từ hơn 2,500 năm trước; tuy nhiên chùa được biết đến kể từ thế kỷ 11 và từ đó các vị vua cùng hoàng hậu tiếp tục tu bổ cho chùa thêm nguy nga tráng lê. Truyền thuyết cho rằng trong chùa này có lưu giữ sợi tóc của Phật Xin hãy nhìn một vài số liệu xây dựng để biết chùa "tráng lệ" ra sao?

Chùa cao 1421 ft, vơí  Bảo tháp cao 300 ft đúc bởi 60 tấn vàng ròng, vùng 5448 viên kim cương, 2317 viên hồng ngọc. Vào lúc trời tối đứng ở các vị trí khác nhau sẽ thấy trên đỉnh tháp lấp lánh các màu khác nhau như vàng, cam , lục.. CácTượng phật bao phủ hết 8,688 khối vàng...Chùa còn có 1065 chuông bằng vàng và 420 chuông bằng bạc.

Chùa này ở ngay trung tâm Yangon nên dễ dàng cho việc thăm viếng. Từ chân đồi có thể leo thang bộ với hơn 100 cấp ở bốn phía. Hay có thể dùng thang máy lên thẳng chính điện. Thời gian thích hợp nhất là từ khỏan 5 giờ chiều khi trời đã dịu nóng  và có thể thưởng thức cảnh đẹp của hoàng hôn cùng lúc khi đèn chiếu lấp lánh ánh vàng tạo thành một cảnh sắc tuyệt vời.

Shwedagon trong ańh đèn đêm

Kyaikhtiyo: hay có nghĩa là “pagoda on the Hermit’s Head” và còn được goi là “Golden Rock” mà người Việt gọi là “chùa Hòn Đá Vàng. Đây là một kỳ quan vừa thiên nhiên, vừa nhân tạo vì ngôi bảo tháp và tảng đá dát vàng có đường kính hơn 50 ft nằm chênh vênh như nổi giữa không gian. Truyền thuyết cho rằng một sợi tóc ủa Đức Phật đã tạo nên sự thăng bằng này. Chùa được xây dựng vào khỏan 574 B.C. Chùa tọa lạc trên đỉnh ngọn núi cao hơn 3600 fit so với mặt nước biển và cách thành phố Yangon khỏan 160 km về hướng Đông thuộc Mon State. Vào ngày cuối năm dương lịch hằng năm ở chùa này có  lễ hội 9000 ngọn đèn được thắp sáng rực cả bầu trời, hầu như mọi người ở khắp nơi đều đổ xô về.

Đường lên chùa thật gian nan, có lẽ cũng giống như Đường Tăng ngày xưa đi thỉnh kinh vậy. Phải có quyết tâm hay niềm tin vững mạnh thì mới thực hiện.

xe truck chở khách hành hương

Trước hết từ Yangon đi xe đến trạm Kinpun cách Golden Rock khỏan 11km.  Tất cả hành khách phải chuyển sang loại xe truck chuyên dùng. Đây là xe thùng như xe chở hàng hóa không có máii che. Thùng xe có 7 băng ghế nhỏ bằng gỗ. Mỗi băng phải ngồi đủ 6 người. Nếu chưa đủ tài xế chưa khởi hành. Trong cabin tài xế còng có thể ngồi thêm 3 hành khách nữa. Đường đi rất ngoằn ngeò lên dốc quanh co, phải ngồi chật “như nêm” vậy mới không dễ bị văng ra ngoài xe. Con đường này chỉ một laọi xe như vậy mới chịu được. Không có bất kỳ một phương tiện chuyên chở nào khác. Đường lại rất hẹp chỉ đủ cho một chiều xe nên xe theo chiều lên dốc để lên chùa được ưu tiên đi trước.. Bến đỗ xe truck này cách Golden Rock hơn 1 mile và từ đây khách hành hương phải đi bộ lên, không có xe nào lưu thông. Tuy nhiên đã có dịch vụ  khiên kiệu. Bốn người khiên một người với gía  25 USD round trip lên xuống.. Chỉ một chiều lên là 15 USD. Chúng tôi chỉ thử qua một chiều đi lên, và lúc xuống núi thì đi bộ  chỉ tốn hơn 20 phút. Nhưng  nếu đi bộ lên dốc thì phải tốn hơn 1 giờ. Dọc theo đường này có nhiều hàng quán bán giải khát; dừa tươi  trái rất to 1,2 USD/ trái. Dọc đường cũng có các lu nước uống...free do các nhà hảo tâm hay các khách sạn cung cấp nhưng kế bên là thùng “phước sương” để gây quỹ cho chùa hay cho trẻ em nghèo, mồ côi.

Hai chùa Shwedagon và Kyaikhtiyo là nơi linh thiêng nhất mà mỗi người dân Miến đều tâm nguyện phải chiêm bái ít nhất một lần trong cuộc đời. Người Miến tin rằng cầu nguyện ở hai chùa này rất linh nghiệm...

Shwzigon temple-Bagan

Shwezigon- “Shwe” trong ngôn ngữ Miến có nghĩa là “vàng”, bởi vậy đây lại thêm một chùa bằng vàng nữa. Chùa cách thành phố cổ Bagan khỏa 4 miles về hướng Đông Bắc bên bờ sông Ayeyawarddy. Chùa cao 750 ft với bề mặt chân đế là 15x3 inches, được xây vào khoản 1102 A.D. và  được cho là nơi chứa xá lợi và răng của Phật Guatama. Hằng năm vào khỏan tháng 11, 12 chùa ch lễ hội 37 vị thần Nat.

Chùa bị hư hại nhiều trong trận động đất 1975 và hiện nay vẫn còn đang được trùng tu , sửa chữa. Cứ mỗi 10 năm thì chùa lại được ph một lớp vàng mới bên ngoài.

Đây là ngôi chùa được cho là linh thiêng nhất trong hơn 10 ngàn ngôi chùa ở  Bagan.

Amanda temple- được coi như là “Westminster Abbey of Burma” nằm ở cửa ngõ phía Đông của Tharabar Gate thành phố cổ Bagan. Được vua Kyanzittha cho xây dựng vào khỏan 1091-1105 A.D và được phục hồi trong những năm 1783, 1975 sau các hư hại từ động đất. Chùa dài 88  mét, cao 51 mét, bên trong có 4 bức tượng Phật cao 10 mét với các phù điêu mô tả cuộc sống của Đức Phật từ lúc sinh ra cho đến lúc tu thành chánh qủa.

Vào mỗi tháng Giêng hàng năm chùa có lễ hội để gây qũy trùngtu, bảo trì chùa.

Mount PoPa temple

Mount PoPa: Popa là núi lữa cao hơn 1500 m đã ngưng hoạt động nằm cách thành phố Bagan khoản 80 km về hướng Đông Nam; đi xe hết gần 1,5 giờ. Trên đỉnh núi người ta xây ngôi chùa đã hơn 700 năm. Vị trí này cũng được coi như là một ốc đảo nhờ vào khí hậu ôn hoà trong khu vực khô cằn này.

Muốn lên tận chùa phải leo 800 bậc thang cấp, không có thang mảy hay cab treo gì cả. Đến nơi thì thấy ...niết bàn rồi phải không quý  vị?

Pindaya: đây  là chùa được thiết lập trong hang động đá vôi Pindaya ở vùng cao nguyên Pinday gần hồ Inle. Trong chùa có hơn 8400 tượng Phật lớn nhỏ đủ cỡ bằng vàng, dát vàng  hay bằng cẩm thạch. Số lượng tượng Phật vẫn tiếp tục gia tăng vì có rất nhiều du  khách từ các nước hiến tặng.

Pindaya Cave Temple

Từ phi trường Heho phải đi xe gần 2 giờ mới đến cổng hang, rồi dùng thang máy lên chùa và sau đó phải leo thang cấp xuống động sâu 490 ft trong lòng đất mới đến chùa.

Phaung Daw OO temple-Inle Lake

Phaung Daw OO: ở hồ Inle: chùa này được thành lập theo chuyện kể rằng thời xưa người Miến rước 5 tượng Phật từ Mông Cổ bằng thuyền, nhưng bị đắm tại vùng này. Sau đó họ vớt được 4 tượng Phật còn một tượng bị mất tích. Nhưng đến tháng Mười năm 1964, người ta tìm thấy tượng đó xuất hiện taị địa điểm này. Tin vào sự linh thiêng, người Miến đã cho xây ngôi chùa này để thờ cả 5 tượng Phật. Có điều thú vị là người Miến đã dát các lá vàng lên các tượng Phật,  nhiều đến nôĩ không còn thấy được hình thù bức tượng mà chỉ thấy 5 khối vàng tròn vo.

Hằng năm vào khỏan trung tuần tháng Mười ở vùng Inle lake này có lễ hội rước 5 tượng Phật  đi quanh vùng hồ Inle trong 18 ngày để kỷ niệm, và đồng thơì cũng có lễ hội đua thuyền chèo bằng chân.

Một điều lưu ý là vào trong bất kỳ ngôi chùa nào ở Miến Điện cũng phải đi chân trần không mang giày , dép, vớ, và không ngoại lệ bất kỳ “tai to mặt lớn” nào; ngay cả Hillary Clinton cũng phải “ take off” shoes. Giày , dép để trước cổng chùa, có nơi có người giữ thì khách bỏ tiền vào thùng “donation”. Điểm đáng khen là không có vấn nạn mất giày , dép hay lẫn lộn, cầm nhầm cho dù ở những chùa rất đông người như Shwedagon và Golden Rock.

Đi chùa ở Miến Điện phải đi chân trần từ ngay ngoài sân , mà sân thì lát đá gạch đỏ như các chùa ở Bagan; lại còn phải leo lên xuống bao nhiêu bậc tam cấp nên dễ làm đau chân. Chúng tôi thấy một ông du khách người Tây lấy cuộn bandage cuộn lòng bàn chân như bó vết thươngđể bước cho đỡ đau.

Tuy đi chùa gian nan như vậy, nhưng với lòng thành và niềm tin, người dân Miến rất tôn sùng Phật pháp và luôn tìm thấy sự cứu rỗi cho tâm linh khi họ đến cầu nguyện tại chùa. Và chùa Miến vẫn tiếp tục phát triễn tạo thành một nét đặc thù  về  đất nước Miến Điện đôí với thế giới.

Xin mời xem tiếp P.II- Miến Điện “ Đất Nước của Nụ Cười”